Rak debelog crijeva je veliki javno-zdravstveni problem širom svijeta. Rano otkrivanje pretkanceroznih promjena sluznice debelog crijeva te rano otkrivanje raka debelog crijeva značajno poboljšava prognozu ove bolesti.

Epidemiologija i uzroci raka debelog crijeva

Svake godine u svijetu od raka debelog crijeva umire 608 hiljada ljudi, što predstavlja 8 posto svih smrtnih ishoda vezanih uz zloćudne tumore.

Uzrok nastanku raka debelog crijeva nije poznat. Ono što danas znamo je da nedvosmisleno postoji složeno međudjelovanje niza kancerogenih faktora okoline i nasljednih faktora. Premda je većina slučajeva raka debelog crijeva sporadična i javlja se kod osoba koje nemaju porodičnu predispoziciju, u 10 do 30 posto slučajeva postoji istorija postojanja raka debelog crijeva u bližoj porodici, što jasno govori u prilog postojanju nasljednih faktora. Sporadični oblici raka debelog crijeva u najvećem postotku nastaju iz adenoma, u početku dobroćudnih izraslina debelog crijeva koje se mogu preobraziti u zloćudni tumor, tj. rak debelog crijeva.

Prevencija raka debelog crijeva

Postoje tri strategije u prevenciji raka debelog crijeva. Primarna prevencija je usmjerena na smanjenje rizika nastanka raka debelog crijeva i uglavnom se temelji na promjeni načina života, ponajprije promjeni prehrambenih navika. U primarnu prevenciju ulaze i takozvane kemoprevencijske mjere koje se definišu kao korištenje prirodnih, sintetičkih ili bioloških hemijskih agensa koji za cilj imaju spriječiti nastanak adenoma i/ili raka debelog crijeva, a danas su ponajprije fokusirane na primjenu različitih protivupalnih lijekova s nadasve kontradiktornim rezultatima u smislu efikasnosti.

Najvažnija strategija u prevenciji raka debelog crijeva predstavlja rano otkrivanje promjena sluznice debelog crijeva (sekundarna prevencija), s osnovnom nakanom da se po ranom otkrivanju promjene sluznice debelog crijeva poput adenoma i nazubljenih izraslina debelog crijeva u cjelosti uklone, te na taj način spriječi potencijalni nastanak raka debelog crijeva i smrtnost od raka debelog crijeva. U sekundarnu prevenciju ulazi i rano otkrivanje raka debelog crijeva gdje je bolest u ranom stadijumu, a prognoza bolesti odlična.

Sekundarna prevencija raka debelog crijeva za cilj ima uspostaviti programirani sistem sekundarne prevencije u smislu probira među sveukupnom populacijom s prethodno tačno definisanim kriterijumima i metodama.

Treći oblik strategije, tercijarna prevencija, naslanja se na sekundarnu prevenciju se te ponajprije zasniva na postupcima koji slijede nakon što su adenom ili nazubljene izrasline debelog crijeva, odnosno rak debelog crijeva, otkriveni i u cjelosti uklonjeni.

Osnovne metode u sekundarnoj prevenciji raka debelog crijeva

Osnovne metode koje koristimo u sekundarnoj prevenciji raka debelog crijeva mogu se podijeliti u dvije velike grupe: testovi kojima se otkrivaju tragovi krvi u stolici koji se ne mogu opaziti okom (prikriveno ili okultno krvarenje) i na drugoj strani pregledi kojima se direktno analiziraju morfološke promjene sluznice debelog crijeva, a koji ponajprije uključuju endoskopski pregled debelog crijeva (tzv. kolonoskopiju).

Za razliku od država Evropske unije i Australije, gdje se programi sekundarne prevencije dominantno zasnivaju na korištenju testova kojima se otkriva prikriveno krvarenje, u kombinaciji s kolonoskopijom, u Sjedinjenim Američkim Državama dominantna metoda sekundarne prevencije je gotovo isključivo kolonoskopija.

Kolonoskopija kao metoda sekundarne prevencije

Kolonoskopija je od neizmjerne važnosti u ranom otkrivanju promjena sluznice debelog crijeva koje imaju potencijal pretvaranja u zloćudne.

Direktno otkrivanje morfoloških promjena sluznice koje imaju potencijal pretvaranja u zloćudne ili samog raka debelog crijeva dok nema znakova proširenosti, a time i istovremeno uklanjanje spomenutih promjena, nedvosmisleno je najatraktivniji i visoko efikasan pristup sekundarnoj prevenciji raka debelog crijeva. Brojna istraživanja su pokazala da kolonoskopija kao metoda sekundarne prevencije smanjuje učestalost raka debelog crijeva. Ključni preduslov je osiguranje osnovnih parametara kvalitete pregleda, što uključuje kvalitetnu pripremu bolesnika, predanost i iskustvo osoblja te minimalne tehničke preduslove.

Osnovni problem kod upotrebe kolonoskopije kao jedine i osnovne metode u sekundarnoj prevenciji raka debelog crijeva je ponajprije izostanak odgovarajućih resursa i mogućnost da se u zadanoj jedinici vremena na ograničenom broju mjesta može napraviti zadani broj kvalitetnih postupaka. Kolonoskopija je jednako vrijedna kao i druge metode u ranom otkrivanju raka debelog crijeva, ali puno efikasnija u ranom otkrivanju promjena sluznice debelog crijeva, posebno adenoma kao promjena koje imaju potencijal pretvaranja u zloćudne.

Testovi na okultno krvarenje u stolici

Testovi kojima se otkrivaju tragovi krvi u stolici koji se ne mogu opaziti okom (tzv. okultno krvarenje) u načelu se mogu podijeliti u dvije grupe: testovi koji se zasnivaju dominantno na pseudoperoksidaznoj aktivnosti HEM-a (u alkoholnoj otopini otpušta se kiseonik koji reaguje s komponentom guaiac gume proizvodeći nestabilnu plavu ili plavo-zelenu boju) te testovi koji se zasnivaju na primjeni specifičnih antitijela na globin humanog hemoglobina čime se u stolici detektuju intaktni humani hemoglobin ili njegovi rani degradacijski produkti (fekalni imunohemijski test).

Upotrebom “guaiac” testova stolice na okultno krvarenje, ako se provodi svake (odnosno svake druge) godine, moguće je smanjiti smrtnost od raka debelog crijeva i do 20-30 posto. Veliki problem “guaiac” testova je što je prethodno testiranju stolice nužna odgovarajuća restrikcija u ishrani, a uz to je potrebno napraviti najmanje dvije analize.

Za razliku od klasičnih “guaiac” testova, fekalni imunohemijski test omogućava kvantitativno mjerenje krvi u stolici čime se smanjuje subjektivnost interpretacije testa, a povećava efikasnost. Osim toga, za fekalni imunohemijski test dovoljan je samo jedan uzorak stolice, i to bez potrebne nekih posebnih restrikcija u ishrani.

Kome je namijenjena sekundarna prevencija raka debelog crijeva?

Ako se radi o osobi koja ima bliskog srodnika s rakom i/ili adenomom debelog crijeva u dobi iznad šezdesete godine života, sekundarna prevencija raka debelog crijeva poželjna je već s 40 godina života.

Sporadični oblik je najčešći oblik raka debelog crijeva. U opštoj populaciji, ako nema posebnih nasljednih rizika i/ili pojedinih bolesti koje su usko povezane s pojavom raka debelog crijeva, sekundarna prevencija raka debelog crijeva preporučljiva je kod osoba starijih od 50 godina. Ako se radi o osobi koja ima bliskog srodnika koji je imao rak debelog crijeva i/ili adenom debelog crijeva u dobi iznad šezdesete godine života, sekundarna prevencija raka debelog crijeva poželjna je već s 40 godina života.

Na drugoj strani, ako se radi o osobi koja ima bliskog srodnika koji je imao rak debelog crijeva i/ili adenom debelog crijeva u dobi ispod šezdesete godine života, sekundarna prevencija raka debelog crijeva poželjna je deset godina ranije od dobi u kojoj je bliskom srodniku otkriven rak debelog crijeva i/ili adenom debelog crijeva. Identično pravilo vrijedi i ako osoba u porodici ima dva i više bliskih srodnika (bez obzira na godine) koji su imali rak debelog crijeva i/ili adenom debelog crijeva.

Osobe s porodičnim podacima o dva ili više srodnika u drugom ili trećem koljenu koji su imali rak debelog crijeva i/ili adenom debelog crijeva zahtijevaju u pravilu sekundarnu prevenciju raka debelog crijeva s 50 godina života. Korisna alternativa je sekundarna prevencija raka debelog crijeva deset godina ranije od dobi u kojoj je najmlađem srodniku u drugom ili trećem koljenu otkriven rak debelog crijeva i/ili adenom debelog crijeva.

U osoba s porodičnom predispozicijom za nasljednu adenomatoznu polipozu sekundarna prevencija raka debelog crijeva treba započeti s 40 godina života uz obavezno genetsko savjetovalište.